Nakba. Ein reprise

I dag, 15. mai 2024, blir Al Nakba markert rundt i verda. I år er det 76 år sidan utdrivinga av innbyggjarar frå områda i det britiske mandatområdet Palestina, som blei til staten Israel i 1948. Noko som også ligg til grunn for krigen og overgrepa i Gaza i dag. Derfor denne reprisen av ein bloggpost frå 2015, der vi, med utgangspunkt i ein viss roman, argumenterte for at temaet høyrer godt heime i det norske «debattbiblioteket»:

Det hovedsaklig USA-baserte nettverket Librarians and Archivists with Palestine (men også med en svensk bibliotekar i styret) lanserte i november en slags internasjonal lese- og debattbevegelse rundt romanen Morgen i Jenin av den palestinsk-amerikanske forfatteren Susan Abulhawa (på norsk i 2010 og p.t. opplag på 90 000). Et førtitall lesegrupper er i gang i forskjellige land, mange i privat regi, men også flere i regi av offentlige bibliotek. Blant annet deltar Internationella biblioteket ved Stockholms stadsbibliotek og filialen Garaget ved Malmö stadsbibliotek.

Morgen i Jenin sies å være den første engelskspråklige romanen om Israel-Palestina-konflikten. Handlinga går tilbake til krigen og fordrivelsen av 800 000 palestinere i 1948 og fram til 2002. Forfatteren tar klart stilling for palestinerne, men setter samtidig individuelle jøder i romanen «i et sympatisk lys» (les en god bibliotekpresentasjon av boka på det svenske Världsbibliotekets nettsted).

Line Khateeb, leiar av Palestinakomiteen i Noreg, held appell under Nakba-markeringa i Moss 14.5.24.

Blir dette for ensidig for det nye norske «debattbiblioteket»? Neppe ifølge blant annet Knut Olav Åmås, hvis han ble korrekt gjengitt av Ole David Østli i sistnevntes referat fra seminaret om den nye lovparagrafen under Finnmark Internasjonale Litteraturfestival 20. november: «Alle debatter trenger ikke være balanserte hver især, man kan slippe til en side om gangen, for eksempel som foredrag, samtaler eller intervjuer».

E-bok-kollapsen berre i to aviser

Lydboktilbod i bibliotek anno 2014 t.o.m 2024 – og vidare?

NBF-leiar Helene Voldner har sendt ut pressemelding, sikkert i alle himmelretningar, om stoda etter at Allbok er ute av soga, som Bokbasen, til den samla bokbransjen, stod bak. Då er det «ingen norske e-bøker eller e-lydbøker som kan lånes av de allerede 8.500 aktive brukerne, eller alle de andre brukerne av Deichman som ikke visste om tilbudet». Vårt Land trykker meldinga og har ingressen «Vi er vant til at Deichman er en spydspiss i utviklingen av bibliotektjenester for resten av landet, men her går det baklengs».

Dagsavisen, med vekta si på Oslo-stoff, har også eit oppslag. Men ingen andre aviser eller medium.

Voldner skriv blant anna: «Med dagens lesekrise bør vi bruke alle de verktøyene vi har, og vi bør sikre tilgang til e-bøker i biblioteket. Det er en pågående floke, og det er uforståelig at den ikke er løst foreløpig. … Ulike lesere har ulike behov, og ved å sørge for at også digitale bøker og lydbøker er tilgjengelig vil det bidra til at flere har tilgang». 

Kor mange andre bibliotek gjeld det? Allbok har fjerna infoen om «Hvilke bibliotek bruker Allbok?», men det var i alle fall alle folkebiblioteka i Rogaland, pluss utdanningsbibliotek som er på Feide.

Det var altså ikkje nok for bransjen at dåverande kulturminister Trettebergstuen (Ap) brått og overraskande sette stoppar for lovpålagt tilgang for biblioteka til lydbøker.

«.

Bibliotek-renovering på OsloMet får «Deichman-effekt»

Studentdominans på Deichman i april 22

Bibliotekdirektøren og leiaren for studentparlamentet ved OsloMet har i dag eit innlegg på Khrono: Å investere i bibliotekene er å investere i studentene. Her seier dei blant anna:

«Biblioteket skal være et innbydende og inspirerende sted hvor man har lyst til å være, alene eller sammen. Her har kanskje universitetsbibliotekene noe å lære av folkebibliotekene? 

Kunnskapsformidling er noe mer enn å sørge for tilgang til kunnskapen. Det holder ikke å stappe hyllene fulle av bøker. De fysiske samlingene må kurateres og formidles. Med oppgraderte lokaler håper vi på en «Deichman-effekt» med stor økning i besøk og bruk, og besøkstallene for de første ukene etter oppgraderingen tyder på at vi har lykkes. Studentene strømmer til!»

For to år sidan, då Deichman i Bjørvika slog gjennom, spurde vi her på bloggen: Deichman, det nye universitetsbiblioteket i Oslo? For dominerte studentane verkeleg. Og frå OsloMet signaliserte dei på Twitter: «Universitetsbiblioteket ved @OsloMet har masse ledige studieplasser, og vi blir veldig glade når studentene ønsker å sitte hos oss».

No har dei snudd trenden. Og gjennomsnittalderen på Deichman vil vel gå litt opp, utan at det er noko problem.

95-96 % av forskinga no i gratis digitale «skuggebibliotek»

Skuggebiblioteka har sjølvsagt «mirrors» for å stå imot åtak frå tidsskrifta o.a.

Denne høge prosenten er innan medisin. Tala er ikkje så skyhøge for t.d. humaniora, som er meir bokbasert. Det handlar også om bøker, men mest om artiklar kopierte frå alle dei store og mindre tidsskrifta. Dette ifølgje svenske Biblioteksbladet nyleg, der Zakayo Kjellström, doktorgradskandidat på dette feltet, uttaler seg ope og positivt om fenomenet. Og utan at kommentarfeltet er blitt fullt av fordømmingar og åtvaringar, slik det var for ikkje lenge sidan.

Dei har fått langsiktige konkurrentar, ikkje berre dei sinnsjukt dyre tidsskrifta, men også statlege Plan S og vanleg Open Access. Likevel, seier Kjellström: «… utvecklingen mot öppen vetenskap kommer att framskrida långsamt, utan att konkurrera ut skuggbiblioteken. Någon laglig, Spotify-liknande modell för forskningslitteratur tror han inte på. – De som skapar och administrerar skuggbiblioteken vill inte vara lagliga. Det finns inget intresse av att bli erkänd av någon stat eller lagliga ramverk. Vad det finns intresse för är att sprida vad man anser tillhör allmänheten … Man upplever att forskningen kommodifieras; att den säljs och köps på ett sätt som inte är gynnsamt om vetenskapen ska fortskrida som den borde göra. Kostnaden för den kan ibland vara absurd, inte bara för privatpersoner och enskilda institutioner, utan också mer generellt för det globala syd».

Og i tillegg: «Viktigare är nog tjänsternas användarvänlighet. De är mycket mer effektiva och lättmanövrerade än vetenskapliga databaser och universitetskataloger. Även rätt effektiva system är krångliga: institutionella inloggningar, proxyservrar. Om jag kan ladda ner en artikel med endast ett klick, i stället för femton, kommer jag att göra det».

For tre år sidan intervjua vi på bloggen Alexandra Elbakyan, initiativtakaren til skuggebiblioteket Sci-Hub. I dag er særleg Anna’s Archive i fokus, som fangar opp Sci-Hub og fleire av dei andre «piratane». I februar skreiv vi om suksessen, men også trugsmåla mot det meir opne Internet Archive.

Så mycken falskhet bor det här

Bloggaren var ivrig for ei tid sidan med Open Access (52 innlegg) og Plan S (22) osv., men det allmenne forfallet berre breier seg i redaksjonen. I staden blir det no arbeidd med sabotasje mot knottfabrikkar under WW2 og turrenn på ski før og etter den same okkupasjonen.

Men så kom Khrono i februar med ein artikkel av Marit Moe-Pryce ved PRIO: «Falsk forskning truer demokratiet». Ho innleiar med: «Det er ikke «falske nyheter» som skremmer meg, det er falsk forskning. Og da mener jeg ikke primært plagiering og manglende siteringer, men gjennomført fabrikkerte «forskningspublikasjoner» som i sin natur og sitt omfang kan true med å rive bort selve grunnmuren i samfunnsstrukturen vår». Nokre gode kommentarar kom det, også.

Når eg no har delt denne, kan eg forfalle vidare, med ein slags samvit.

Unyttiggjering av biblioteket 3.0?

Biblioteka var tidleg offensive på Nettet, med søkbare katalogar og høg-kvalitets, handplukka emneportalar. Før Google søkemotor kom med imponerande snøggleik, lange trefflister og gradvis betre treff/algoritmar. Men så gradvis dårlegare.

Søkemotoren WolframAlpha i 2009 kan vi vel kalle det neste skremmeskottet, sjølv om han aldri på langt nær overtok for Google. Den gongen snakka vi ikkje om kunstig intelligens, men om «den «semantiske verdsveven», der vi kunne stille spørsmål i naturleg språk og få ”komplette” svar, ikkje berre trefflister som i Google. 

I dag skriv Nrk.no entusiastisk om norskutvikla Keenious, som «fungerer ved at den ved hjelp av kunstig intelligens analyserer teksten til brukeren, og så lager en liste av anbefalte forskningsartikler».

Blant anna biblioteket ved Høgskulen på Vestlandet innbyr til å teste programmet. Men dei er atterhaldne: «Keenious kan være et nyttig supplement til å finne forskningsartikler, men erstatter ikke tradisjonelle søk i databaser». Og kanskje heller ikkje bibliotekaren?

Keenious er gratis, men ikkje Plus-varianten, og dei har ei salsavdeling, så kor mykje kostar det for eit UH? Det finn eg ikkje svar på. Så kva med bibliotekbudsjettet den dagen universitet NN skal ut med millionar til Keenious? Spør eg berre.

Meld deg inn i bibliotekforeininga og gå i fengsel

På Rjukan sitt «Røde bibliotek» har dei samla på slike merke. Fin hobby om du sit inne, òg.

På nyheitsnettstaden The Louisiana Illuminator skriv dei 29. mars at «Ultra-conservative lawmakers target Louisiana libraries as culture war rages on«.

Utdrag i mi omsetting: «I protest mot det dei meiner er seksuelt eksplisitt materiale i biblioteka og mot den «marxistiske» American Library Association (ALA), har høgreekstreme aktivistar dei siste åra fremja tusenvis av protestar mot bøker og pressa biblioteka til å melde seg ut av ALA».

Eg har blogga om sånt før (her eit fritekstsøk på «USA» på bloggen). Men forslag om forbod mot organisering var noko nytt.

ALA blir skulda for å vere marxistisk. Eg har faktisk vore på ein ALA årskonferanse, i Chicago i 2017, noko som i all hovudsak var som her i landet; ufarlege møtetema, konsensusprega debatt, om nokon, og høfleg respekt for talarar frå styresmaktene og sjefsskiktet. Før massane strøymar til leverandør-sponsa skjenking eller populære turistmål.

Men det finst faktisk meir eller mindre progressive, for ikkje å seie marxistiske bibliotekorganisasjonar der, som PLG – Progressive Librarians Guild og SRRT – Social Responsibilities Round Table.

Her om dagen fekk eg innbyding frå SRRT til eit nettseminar: Dialogue with Peace Activists from Palestine and Israel. Eg spurde ein SRRT-aktivist eg kjenner om kvifor dei arrangerer noko som er utan tilknyting til verken bibliotefag eller -poltikk? Og fekk til svar på epost (mi omsetting):

«Mangelen på sakleg dekning i amerikanske hovudstraums media er faktisk grunnen til at SRRT sponsar dette programmet. Vi har inga venstreorientert avis i masseopplag. Vi har rett nok Al Jazeera, Democracy Now, the Intercept, In These Times, the Nation, Jacobin og andre progressive uavhengige medium (for ikkje å snakke om Novara Media og Tribune i Storbritannia), men berre ein liten brøkdel av det amerikanske folket (medrekna bibliotekarar, som eigentleg burde vite betre) er klar over at det finst slike alternativ til hovudstraums-dekninga, som er openberrt propagandistisk pro-israelsk og anti-palestinsk».

«Gratis bibliotek – ingen selvfølge»

Billegaste medlemskap ved gratisprinsipplause bibliotek i Nederland. Klikk og kikk

Under denne tittelen skriv Frode Bakken i Klassekampen 20. mars om dei, for dei fleste, også for dagens bibliotekfolk, lite kjende kampane om gratisprinsippet frå 1981 til 2005. Regjeringar frå både høgre og venstre stod for seks ulike åtak, men som kvar gong blei stoppa, ikkje minst av regjeringspartia sine eigne stortingspolitikarar i tillegg til motstand frå fagmiljøa.

Dette er ein kortversjon av artikkelen til Bakken i antologien «Bokhistorie. Bibliotekhistorie. 2023». I denne versjonen vår av artikkelen frå Klassekampen har vi lenka til nokre av referansane og kjeldene:

I budsjettforslaget for 2024 for Oslo kommune fremmet byrådsledelsen følgende:

«Folkebiblioteket er en lovpålagt tjeneste som ligger i skjæringspunktet mellom kultur og utdanning, og som er forankret i det demokratiske prinsippet om lik og gratis tilgang på informasjon og kunnskap.»

Dette oppfattes i dag av de fleste som ganske selvsagt og har brei oppslutning. Men det har ikke bare vært en enkel vandring fram til at Deichman og andre i dag driver biblioteket med basis i det demokratiske prinsippet om lik og gratis tilgang.

Filmskivene lever i Moss

Utruleg, men sant: Klassikaren «Sykkeltyvene» (98% på Rotten Tomatoes!) finst verken i norsk strøyming eller nettbutikk. Men på Moss bibliotek!

For ein månad sidan skreiv vi om Mossemetoden for videoutlån, som på bloggen har avla 711 nedlastingar til no. Det handlar om å eksklusivt by på filmar som ikkje er å få på norske strøymetenester. Men pådrivaren bak dette, bibliotekar Kristoffer Tangård, oppdaga at ein trass alt kan leige eller kjøpe nokre av dei digitalt, hos Apple, TV2 osv. Då skjerpa han kravet og lanserte SUPER-SMART-lån! Med andre ord: «Disse filmene finner’u KUN på DISK». 

Det er også grunn til å nemne visinga på Moss bibliotek 21. februar av den norske klassikaren «Insomnia» (1997). Med lødig presentasjon og samtale etterpå, og med eit par dusin folk i salen. Men som du kan høyre i podkasten Zoom-In: film i bibliotek.

PS: Til no er det 19 bloggpostar her med tæggen Filmformidling.

Bibliotekararbeid i n-te potens

Spion Gunvor Galtung Haavik. Leiv Kreyberg, Riksarkivet (utsnitt). CC BY-SA 4.0

Høyr og les om landets største spion gjennom tidene, Gunvor Galtung Haavik, ikkje berre på Ekko i Nrk P2 no på morran (gå til 10.27 ff), men også i ein podcast i tre bolkar, Spion i skjørt, og i ei omfattande og arkivmateriale-metta rullefortelling: Den ulykkelige spionen. Alt med Nrk-researcher og no journalist Ingeborg Rygh Hjorthen i heilt sentrale roller. Ho er intervjua om blant anna arkiv-granskinga i Ekko-episoden. Også kjend som tidlegare leiar og mangeårig styremedlem i Norsk Bibliotekforening.

I 2011 intervjua eg Ingeborg og dei andre researcharane på NRK i Bibliotekforum nr.5.

Leseevna: Sverige ≠ Noreg

Sett i eit eller anna svensk köpsentrum for mange år sidan

Bendik Vold skriv i Klassekampen 16.2. om pocketboka under tittelen «Den norske «billigboka» er en bløff. Myk perm, stiv pris». Han avsluttar slik:

» … strømmetjenestene [tar] stadig nye jafs av markedet. I fjor lyttet nordmenn til 12,4 millioner lydbøker; antallet solgte papirbøker var nesten fire millioner lavere. Selvsagt handler det om prisnivå – til prisen av én pocket kan man nå plukke fritt fra en nærmest ubegrenset lydbok-buffé.

«Jeg tror pocketbøkene kan være med på å bremse overgangen til lydformatet», sa den svenske forlagsveteranen Per I. Gedin til Klassekampen onsdag. Ja, kanskje – i Gedins hjemland, der billigbøkene fortsatt er billige. Men i Norge er det trolig for seint. Her har forlagene med viten og vilje tatt kverken på et format som kunne ha reddet befolkningens leseevne».

80 millionar i lydbokinntekter

Mange titals treff på «lydbok» i App Store

Lydboka er blitt eit uromoment på fleire felt. Velkjend for lesarane våre er Trettebergstuen sin retrett om leveringsplikt til biblioteka. Så hadde vi Bernhard Ellefsen si katastrofemelding om lesingas tap for lydbokstrøyming. I tillegg har forlaga og særleg forfattarane vore sterkt opprørte over låge inntekter frå strøyming av lydbøkene deira.

Men ifølgje Bok365.no i går er det betring i sikte for dei sistnemnde. Under mellomtittelen «Betydelig inntekt for norske forfattere» kjem dei fram til «rundt regnet 80 millioner kroner til utbetaling for norske forfattere».

Internet Archive: Bibliotek taper – igjen

2. februar var kulturhovudsaka i Klassekampen halvannan side negativ omtale av Internet Archive (IA), det private, ikkje-kommersielle biblioteket som låner ut skanna bøker på nett. Dei er saksøkte av fire digre forlag i USA, og no vurderer norske forlag å hengje seg på, får vi vite, godt hjelpt av venstresidas dagsavis.

Men kor lurt er dette i ei tid då den internasjonale underhaldningsbransjen digitaliserer og kommersialiserer stadig fleire medieformar? Og då politikarar overser eller ofte tynar bibliotektilbodet? Kvifor ikkje opne for drøfting av andre modellar enn den 300 år gamle copyrighten?

Avisa har vald å ikkje intervjue folk med andre synspunkt, i til dømes copyleft-miljø. Og heller ikkje bibliotekaktivistar. Vi får vite at nasjonalbibliotekar Sira Myhre «synes ikke noe om» det IA står for. Mens Kim Tallerås ved ABI/Oslo Met får forklare litt om rettssaka (endå eit problem her er at det ikkje blir forklart at «fair use» er USA-juss og irrelevant i Noreg).

Oppslaget har i ettertid verken fått oppfølging eller skapt debatt, noko som er sjeldan for prioriterte saker om kultur i denne avisa. Heller ikkje ein kortversjon av denne teksten fekk plass på debattsidene. Derfor ei utdjuping her:

Bibliotekbløffen før Lillehammer-OL

Kva har 30-årsjubileet i dag med bibliotek å gjere? Sjølvsagt mykje, for det å arrangere eit OL var også eit stort kunnskapsløft. På linje med dokumentasjonen av det, som er grunnlaget for mimringa gjennom tre tiår (eit søk på på emnet i Oria.no gir treff på 102 boktitlar, men denne meiner eg må vere den viktigaste).

Men berre nokre få av oss, med ein god del fartstid, hugsar at då Lillehammer i 1988 fekk seg tildelt OL-et, dukka det opp ei «nyheit» om at kommunen skulle få 60 millionar til opprusting av folkebiblioteket til eit «kultur- og kompetansesenter». Lokalavisa Lillehammer Tilskuer siterte 23. september eit brev frå «Bibliotekvesenet» til kommunen, signert direktør «M. Grøde». Klikk på oppslaget (ikkje ope på nb.no):

60 millionar var visstnok «berre» 3 % av heile OL-budsjettet, men ufatteleg mykje pengar i biblioteksamanheng, for i 1988 var dei samla driftbudsjetta …

Ut i prosjektmyra igjen

Den svenske bibliotekutgreiinga i 2017 sa klart nei til «prosjektmyra»

Bibliotekarforbundsleiar Ola Eiksund skriv no på Bok og bibliotek om den ferske NB-utlysinga av prosjektpengar: «Leseferdigheter kan ikke bygges på prosjektmidler»: «I den kommunale virkeligheten anno 2024 er det nesten en garanti for at det ikke finnes friske midler til å opprettholde gode prosjekter og nye tjenester i daglig drift».

Samtidig ser vi at hos nærmaste nabo i aust seier det statlege Kulturrådet: «Folkbiblioteken behöver permanent statligt stöd». I rapporten deira om dette heiter det på side 34: «Genom långsiktiga statliga stöd kan biblioteken och bibliotekssektorn med gemensamma krafter och resurser, utvecklas på ett hållbart och kvalitativt sätt». Look to Sweden!